مهمترین معیارها برای تشخیص مزاج چیست؟
در منابع طب سنتی برای تشخیص مزاج 10 عامل اساسی مدنظر قرار گرفته است که اصطلاحا به آنها اجناس عشره می گویند. البته هر کدام از این عوامل خودشان زیرمجموعه های مختلفی دارند مثل نبض که برای خودش ابعاد مختلفی دارد. 10 عامل اساسی برای تشخیص مزاج به شرح زیر هستند:
1- ملمس: حرارت و رطوبت (نرمی) بدن. موضعی یا عمومی. شرایط معاینه شونده و معاینه کننده
2- هیکل یا سحنه: گوشت و چربی. لاغری= خشکی (گرم یا سرد). درشت و حجیم=تری (گرم=عضلانی یا سرد=چربی).
3- مو: رشد سریع= خشکی (خیلی سریع=گرمی). زیادی مو= گرمی. کندی رشد و تنکی و نازکی= تری. زیادی و مجعد و ضخیم و سیاه بودن= گرمی و خشکی. کمی و نازکی و صافی و سفیدی= سردی و تری
4- رنگ بدن: سفید مهتابی= بلغم یا کم خونی، سرخ= دم یا گرمی، زرد آفتابی= صفرا یا گرمی یا سردی، تیره یا کمودت= سودا یا کم خونی، سرخ و سفید= معتدل. متغیر است در حالات مختلف
5- خواب و بیداری: پرخوابی= سرد و تر. کم خوابی= خشک و گرم. مشکلات خواب اول در صفراوی ها و بعد در سوداوی ها بیشتر است: کلنجار و پریدن از خواب.
6- چگونگی افعال صادر شده از بدن: سریع همراه اضطراب و تشویش= گرمی.
7- کیفیت مواد دفعی بدن: یبوست=صفراوی. تندبویی و پررنگی دفعیات (عرق، ادرار، مدفوع و منی)= گرمی (صفرا یا سودا)
8- بزرگی و کوچکی اعضا: بزرگی (قفسه سینه و عروق و نبض و اندام ها و مفاصل)=گرمی
9- چگونگی تاثیرپذیری بدن از کیفیت های چهارگانه: سرعت انفعال از هریک از کیفیات چهارگانه= شباهت مزاج بدن به آن کیفیت
10 - حالات نفسانی :
- گرمی: عصبانیت و برانگیختگی سریع، بی اعتنایی به قضاوت دیگران در مورد خود، جرات و جسارت، پرسخنی و سرعت و پیوستگی کلام و قدرت و بلندی صدا
- گرم و خشک: تند خو، زود خشم، بی قرار، تند و تیز، فعال و پر کار، حافظه خوب، تجزیه و تحلیل بالا
- گرم و تر: شجاع، جسور، خونگرم
- سردی: کسالت و کندی روحیات، ترسو، محتاط، کم و کند سخن
- سرد و خشک: اوج ثبات، آرام و بدون عجله کار کردن، درون گرا و مستعد افسردگی و کم جوش
- سرد و تر: کم حافظه، خواب آلود، صبور و خونسرد
در مورد افراد زود قضاوت نکنید. اعراض نفسانی تابع شرایط و تمرین است.
نکته: شخص به چیزهای موافق مزاج وقت خود تمایل دارد یعنی اگر در حال سلامتی است به چیزهای موافق مزاج اصلی خود و اگر در بیماری و مزاج عارضی است به چیزهای موافق مزاج عارضی (خلاف مزاج اصلی) تمایل دارد که نباید زیاد آن ها را مصرف کند چون با این کار مزاج عارضی خود را تقویت کرده و سوء مزاج مستحکم شده و عملا پس از مزمن شدن، مزاج اصلی شخص کاملا عوض شده به مزاج جدید (عادت).