شوره سر ناشی از چیست و چگونه درمان می شود؟

بیماری سبوسه را در طب سنتی می توان از چند نظرگاه مورد بررسی قرار داد که به شرح زیر می باشد:

از نظر فرآیندشناسی، فرآیند ایجاد حزاز یا سبوسه یا شوره سر ناشی از اختلال در دفع فضولات می باشد چنان که در کتاب قانون چنین آمده است: «هرگاه که طبیعت رطوبتى را که در وى یا همراهش حرارتى باشد به سمت پوست دفع کند اگر آن رطوبت بسیار رقیق باشد به تحلیل می رود و حس نمی شود، و اگر آن رطوبت رقیق بود عرق پدید آید، و اگر غلیظتر بود شوخ پدید آید، و اگر غلیظتر از آن باشد به نحوی که در طبقات فوقانی پوست بماند سبوسه‏ و حصف(خشک رنده) پدید آید، و اگر آن رطوبت به قدری غلیظ باشد که در لایه های عمقی پوست بماند و ردائت و عفونت و حالت چرکی پیدا کند داء الثعلب و قوبا و سعفه‏ پدید آید، و اگر ماده بدان بدى نباشد و چرک با وى آمیخته نباشد، استعداد قبول صورت حیوانى در وى پدید آید، شپش تولّد کند.»

از نظر سبب شناسی، به دنبال این اتفاق حالتی از تقشر (پوسته ریزی) خفیف در پوست سر روی می دهد. این اتفاق چند سبب دارد:

• گاه به دلیل فساد مزاج سطح بیرونی پوست سر است، علی رغم سالم بودن همه‏ى اجزاى سر و همه‏ى تن.
• گاه به دلیل سوء مزاج سر است که آنچه بدان می رسد فاسد می گردد؛ سبب مادى او هر خلطی است که کیفیت او فاسد گردد (انطاکی)
• گاه به دلیل خشکی است که غیر از سر، سایر بدن را درگیر نکرده است
• و گاه به مشارکت بدن است که در این حالت بخارات فضولات مجتمع در بدن، به سمت سر بالا می رود و با ردائت کیفیت خود سطح بالایی پوست سر را دچار تقشر می کند

از سوی دیگر:

سبب مادى شوره سر هر خلطی است که کیفیت آن فاسد گردد و عمدتا یا رطوبت حاد بورقى یا مالح است یا خون سودایى (ذخیره-قانون-اکسیر)، سبب فاعلى آن حرارت محترقه است، سبب صوری آن اجسام خشنه تر یا غیرتر و غایت آن انسلاخ جلد و فساد رویشگاه مو است.

از نظر عوامل مستعدکننده و تشدیدکننده موارد زیر را باید نام برد:

1. استحمام نامنظم
2. سوء هضم
3. رقت پوست سر یا تمام بدن (الحاوی)
4. تجمع رطوبت در معده او رطوبات
5. مزاج رطب دماغی
6. سن کودکی و پیری (اکسیر)
7. استفاده مفرط از غذاهای تولیدکننده کیموس نامناسب مثل (ذخیره فی علم الطب)
   • غذاهای مبخر مثل خردل و پیاز و تره (تذکره-تقاسیم العلل)
   • غذاهای ردیءالکیفیت مثل هندوانه
   • غذاهای غلیظ مثل باقلا
   • گوشتهای خشک شده
   • غذاهای تند و تیز

از نظر علامت شناسی علاوه بر توجه به سن، مزاج و تدبیر سابق، رنگ پوسته ها و پوست سر و ملمس آن دلالت بر ماده عامل می کند:

• لذا اگر پوسته ها تر به افراط بود مرکب است،
• اگر غلیظ مائل بسفیدى بود از بلغم است
• و یا مائل بسرخى بود پس از خون است
• اگر مایل به زردی باشد از صفرا است
• اگر مایل به سیاهی یا غبرت باشد از سودا است

از نظر شدت بیماری، که در بحث علاج اهمیت دارد باید گفت که شوره سر:

• گاه رقیق و اندک بود
• گاه غلیظ و بسیار بود
• و بدترین شکل این بیماری، آنی است که به زخم و فساد رویشگاه مو منجر می گرددکه نشانه ردائت ماده عامل بیماری است

از نظر بحث درمان:

شوره سر اگر خفیف و اندک باشد با علاج سبک زایل می شود که در این فاز درمان با روغنها و لعابات و جالیات خفیف صورت می گیرد مثل روغن گل و روغن بنفشه و لعاب خطمى و لعاب اسفرزه و جوشانده چغندر و عصاره‏ى برگ آن و جوشانده حلبه و تخم خربزه و آرد نخود و آرد ترمس و آرد باقلا. (قانون-ذخیره) البته رازی در این مرجله روغن مالی شبانه و استحمام روز بعد از آن و مالیدن لعابات به سر را کافی می داند. (الحاوی)

اگر بیماری شدیدتر باشد ابتدا نیازمند داروهایی است که جلا و تحلیل قوی داشته باشند مل آرد نخود و آب چغندر همراه کمی خردل و صابون و به دنبال آن چیزهایی که رطوبت بخشی و تعدیل انجام دهند.

و اگر پوسته ها ردیء و غلیظ و بسیار باشد، بیشتر از امتلای بدن و صعود بخارات به ناحیه سر است. که در این حالت نخست با فصد یا اسهال با حبوب حاوی صبر یا شحم حنظل از بدن و سر استفراغ باید کرد. سپس داروهاى جالی قوی مثل بوره و گوگرد و سرکه و در انتها لعاب‏هاى معتدل و روغن‏ مالی. (شرح-اکبری)

سایر توصیه ها:

• تلطیف غذا و استفاده از غذاى موافق معتدل که کیفیات او مضاد کیفیات مرض باشد(کامل)
• استحمام منظم
• تراشیدن سر به صورت منظم و روغن مالی آن برای نفوذ بهتر دارو (الحاوی)
• نوشیدن شیره انگور با روغن بادام به منظور تولید خون عذب

در مجموع سه دسته دارویی برای شوره سر مورد استفاده قرار می گیرد:

• داروی جالی و محلل به منظور برداشتن پوسته ها و تحلیل بردن ماده مرض
• داروهای رطوبت بخش اعم از روغنها و داروهای لعابی به منظور کاهش خشکی موضعی در ناحیه پوست سر
• داروهای قابض که به داروهای جالی اضافه می شوند تا با تقویت سر مانع پذیرش مواد زاید توسط سر شوند (الحاوی-اکسیر)

و در انتها، پیش آگهی بیماری بدین صورت ذکر شده است: «روفس‏ گفته که در این مرض چون تساهل نمایند مرض معروف بطلق گردد و او آن است که نخاله بچسپد و زیاده شود و براق گردد مثل صفائح طلق و صحت او دشوار گردد و گاهى موى را برباید پس اگر طلق شود علاجش این است که بعد تنقیه بر سر صاحب او موى نگذارند و دائم طلاى آن به سرکه نمایند که در آن افسنتین و اسقولوقندریون جوشانیده باشند پس اگر در مزاج دماغ او یبس ظاهر گردد بعد طلاى بسیار از طلا باز مانند و ترطیب مزاج دماغ او بغذا و سعوط مذکور در باب ترطیب مزاج دماغ کنند.» (اکسیر)